ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ

ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਇੱਕ ਉਦਯੋਗ

ਭਾਰਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪੇਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀਆਂ ਬੇਹੱਦ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਰਾਹੀਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਸਿਰਜਣ ਅਤੇ ਕਮਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਦੀਆਂ ਬੇਹੱਦ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਪੇਂਡੂ ਪਿੱਠ-ਭੂਮੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪੱਛੜੇ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤਬਕੇ ਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ-ਪੱਧਰ ਇਸ ਪੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਉਠ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਉਦਯੋਗ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਘੱਟ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਸੌਖ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖਾਧ ਸਮੱਸਿਆ ਸੁਧਰੇਗੀ, ਉਥੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਲ 1950-51 ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦਾ ਕੁਲ ਉਤਪਾਦਨ 7.5 ਲੱਖ ਟਨ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ 2004-05 ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਤਪਾਦਨ 63.04 ਲੱਖ ਟਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਅੰਤਰਦੇਸ਼ੀ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਤਪਾਦਕ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਖੇਤਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 11 ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਆਸਾਨ, ਸਸਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਮਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ

ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕੰਮ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਰਾਜ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹੋਰ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਜਿਹੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਤਦੇ ਹੀ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਦੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਗਰੀਬ, ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ, ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਆਸਾਨ, ਸਸਤੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਮਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਉਦਯੋਗ ਧੰਦੇ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ।

ਸਵੈ-ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਉਪਲਬਧ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਜਨਾ

ਭਾਰਤ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਵਤੀਰੇ ਕਾਰਨ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ, ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੰਪੰਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਉੱਠਣ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੰਧੁਆ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨਪੜ੍ਹ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੰਦੁਰੁਸਤ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਉਪਲਬਧ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਲਾਬ ਪੱਟੇ ਉੱਤੇ ਦਿਵਾਉਣਾ, ਉੱਨਤ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮੱਛੀ ਬੀਜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਸੰਬੰਧੀ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

ਸੰਗਠਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ

ਮੱਛੀ ਉਦਯੋਗ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪੇਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਰੀਬ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਅਪਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਕਮਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਨਾਲ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਧੰਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਮੱਛੀ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇ ਕੇ ਆਪ ਮੱਛੀ ਵੇਚਣ ਬਾਜ਼ਾਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਰੁਚੀ ਝਲਕਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਔਰਤਾਂ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਕੇ ਮਿਲ ਕੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ਸੁਧਾਰਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉੱਤਮ ਥਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉੱਤੇ ਉਚਿਤ ਧਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਚਿਤ ਥਾਂ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕਦਮ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖਿਅਤ ਸਮਾਜ ਹੀ ਇੱਕ ਉੱਨਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਘਰ, ਪਿੰਡ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਅਨੁਕੂਲ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਿਤੀ

ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਭੂ-ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਨਦੀਆਂ, ਸਮੁੰਦਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਾਣੀ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਫਸਲ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇ ਕੇ ਚੰਗੀ ਕਮਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੋਰ ਸਹਾਇਕ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਕੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਦਯੋਗ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਅੱਜ ਲੋੜ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਧਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਗਾਉਣ, ਘਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਧੰਦੇ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣਾ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ਸੁਧਾਰ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਕੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਬਣ ਸਕਣਗੇ।

ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ

ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਚ ਰਹੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਅੱਛਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਾਲ-ਚਲਣ ਚਰਿੱਤਰਵਾਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ / ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਧੰਦੇ ਵਿੱਚ ਲਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਤਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਸੁਧਰੇਗਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਲਾਭ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਹਾਇਕ ਉਦਯੋਗ

ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਰ ਸਹਾਇਕ ਉਦਯੋਗ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਜਾਲ ਨਿਰਮਾਣ ਉਦਯੋਗ, ਕਿਸ਼ਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਉਦਯੋਗ, ਨਾਇਲੋਨ ਨਿਰਮਾਣ, ਤਾਰ ਦਾ ਰੱਸਾ ਉਦਯੋਗ, ਬਰਫ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਆਦਿ ਉਦਯੋਗ ਵੀ ਮੱਛੀ ਉਦਯੋਗ ਤੋਂ ਲਾਭ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਦਯੋਗ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ। ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮੂਲਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੱਛੜੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕੰਮ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਗਰੀਬ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹੋਰ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਜਿਹੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਦ ਹੀ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਗਰੀਬੀ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਉਦਯੋਗ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਆਸਾਨ, ਸਸਤਾ ਅਤੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਮਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਪੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿਵਸਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੱਛੀ ਪਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਨਤ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣੀ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਉੱਨਤ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਧੇਗੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਧੇਗੀ ਤਾਂ ਕਮਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕਮਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਸੁਧਰੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਆਰਥਿਕ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਗਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ-ਪੱਧਰ ਡਿਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਹੀਣ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਕੁੰਠਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹੀ ਸਿੱਖਿਅਤ ਬੱਚੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਬਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਸੁਧਾਰਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਸਹਿ-ਕਮਾਈ ਦੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤ

ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਸਹਿ-ਕਮਾਈ ਦੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤ - ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਸਹਾਇਕ ਉਦਯੋਗ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗਤ ਦਰ ਘੱਟ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਉਤਪਾਦਕ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਰਚ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਉਤਸਰਜਿਤ ਬੇਕਾਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਲਈ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਤੋਂ ਵਾਧੂ ਕਮਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸੂਰ, ਬੱਤਖ ਅਤੇ ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਤੀਜੇ ਆਸ਼ਾਜਨਕ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪੂਰਵਕ ਹਨ।

ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਝੋਨਾ ਉਤਪਾਦਨ

ਇਸ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਝੋਨੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਫਸਲਾਂ (ਲੰਬੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦੀ ਫਸਲ ਖਰੀਫ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਨਾਜ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਝੋਨੇ ਦੀ ਫਸਲ ਰੱਬੀ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦੀ ਇੱਕ ਫਸਲ ਝੋਨੇ ਦੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਝੋਨਾ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਨਹਾਰ ਮੜ੍ਹਾਸੀ ਅਤੇ ਡੋਰਸਾ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦੀ ਉਚਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਲਈ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਿੰਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਔਸਤ ਵਰਖਾ 800 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਬੱਤਖ ਪਾਲਣ

ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਸਹਿ-ਬੱਤਖ ਪਾਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਤਾਲਾਬ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦਾ ਛਟਾਈ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੱਛੀ ਵਿੱਚ ਭੰਡਾਰ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। 6000 ਮੱਛੀ ਦੇ ਬੱਚੇ/ਹੈਕਟੇਅਰ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਆਕਾਰ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਤਖਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੱਤਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਲਈ ਬੱਤਖਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੁਧਰੀ ਹੋਈ ਨਸਲ ਦੀਆਂ ਬੱਤਖਾਂ ਉਪਯੁਕਤ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਖਾਕੀ ਕੇਂਪਵੇਲ ਦੀਆਂ ਬੱਤਖਾਂ ਵੀ ਹੁਣ ਪਾਲੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੈਕਟੇਅਰ ਜਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਲਈ ਜੋ ਖਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ 200-300 ਬੱਤਖਾਂ/ਹੈਕਟੇਅਰ ਮਿਲ ਕੇ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਮੱਛੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ

ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਮੁਰਗੀ ਕੀਲਿਟਰ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਿੱਧੇ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮੱਛੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖਾਣੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਕੀਲਿਟਰ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਰਗੀ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਠੰਢਾ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੋਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਪੰਛੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਗ੍ਹਾ, ਹਵਾ, ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁੱਕਾ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੁਰਗੀਆਂ ਦੇ ਆਂਡੇ, ਮੁਰਗੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਅਤੇ ਨਸਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਉਚਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਿ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਝੀਂਗਾ ਪਾਲਣ

ਮੱਛੀ ਦੇ ਨਾਲ ਝੀਂਗਾ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਤਾਲਾਬ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਤਾਲਾਬ ਦੀ ਸਾਰੀ ਤਿਆਰੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਝੀਂਗਾ ਭੰਡਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਪਾਲਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ‘‘ਮਹਾ ਝੀਂਗਾ’’ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਵਧਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘‘ਮੇਕ੍ਰੋਬੇਕੀਅਮ ਰੋਜਨਵਰਗੀਯ’’ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਮੱਛੀ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਝੀਂਗਾ ਪਾਲਣ ਦੋਨਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਤਾਲਾਬ ਦੇ ਤਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਾ ਖਾਧੇ ਗਏ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕੀੜੇ ਅਤੇ ਕੀਟ-ਪਤੰਗਾਂ ਦੇ ਲਾਰਵੇ ਆਦਿ ਨੂੰ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਦਾ ਮੱਛੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਤਾਲਾਬ ਦੀ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਮਿਗਰਲ ਮੱਛੀ ਬੀਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਝੀਂਗਾ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 15, 000 ਝੀਂਗੇ ਦੇ ਬੀਜ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਾਧੂ ਖਾਦ ਜਾਂ ਭੋਜਨ ਆਦਿ ਨੂੰ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਝੀਂਗੇ ਦੇ ਬੀਜ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ 70-80 ਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ 120-130 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਦੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਵੇਚਣ ਤੇ ਚੰਗੀ ਕੀਮਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਮੱਛੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੂਰ ਪਾਲਣ

ਖੇਤੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬੇਕਾਰ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਸੂਰ ਪਾਲਣ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੂਰ ਪਾਲਣ ਤਾਲਾਬ ਦੇ ਕੰਢੇ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਤੇ ਛੋਟਾ ਘਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸੂਰ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਤਿਆਗ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬੇਕਾਰ ਪਦਾਰਥ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਸਿੱਧੇ ਤਲਾਅ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਮੱਛੀ ਦਾ ਆਹਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਤਲਾਅ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਲਾਅ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵੇਲੇ ਸਾਨੂੰ ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਧੂ ਆਹਾਰ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਨਾਲ ਹੀ ਖਾਦ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਵੀ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੂਰ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਜੋ ਖ਼ਰਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਸੂਰ ਦਾ ਮਾਸ ਵੇਚਣ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੂਰ ਪਾਲਣ ਵਿਧੀ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਸੌਖ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੰਘਾੜਾ ਉਤਪਾਦਨ

ਛੋਟੇ ਤਾਲਾਬ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ 1-2 ਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾੜੇ ਦੀ ਉਪਜ ਵੀ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਿੰਘਾੜਾ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਹੈ। ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾੜਾ ਬਰਸਾਤ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਜ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਜਨਵਰੀ ਤਕ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਿੰਘਾੜਾ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਥਾ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿੰਘਾੜੇ ਦੇ ਵਾਧਾ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿੰਘਾੜੇ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਜੋ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਟੁੱਟਦੀਆਂ ਹਨ, ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਤਾਲਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਲਬਸੂ ਅਤੇ ਮਿਗਰਲ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਚੰਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਉਹ ਭਾਗ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੱਛੀਆਂ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀਆਂ, ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਪਲਵਕ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੱਛੀਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਹੈ।

ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ

ਮੱਛੀ ਨਿਰਯਾਤ ਅੱਜ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਕਈ ਦੇਸ਼ ਜਿੱਥੇ ਮੱਛੀ ਦੀ ਖਪਤ ਘੱਟ ਹੈ ਪਰ ਉਤਪਾਦਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਮੱਛੀ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਕੇ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਾਪਾਨ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਕੈਨੇਡਾ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਖਪਤ ਦੇ ਸਮਾਨ ਉਤਪਾਦਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਖਪਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਖਪਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਤਪਾਦਨ ਹੋਵੇ, ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਪੈਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਜ਼ਰੀਆ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਨਿਰਯਾਤ ਉੱਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਪੇਸ਼ੇ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਮੱਛੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗਿਤਾ, ਲੋੜ ਅਤੇ ਘੱਟ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਪੂਰਤੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਖੇਤਰ ਨਿਰਯਾਤ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੈ।

ਸਰੋਤ - ਡਾ.ਨੀਰਜ ਕੁਮਾਰ ਗੌਤਮ, ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਅਤੇ ਇੰਡੀਆ ਵਾਟਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ (ਲੇਖਕ ਰਾਜਕੀ ਮਹਾਵਿਦਿਆਲਾ ਢਾਨਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਾਗਰ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦੇ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਮਹਿਮਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ).